Bir vakitler bizim de bir tsunamimiz olmuştu
Vakanüvis
Bugün 10 Eylül. Tam 514 yıl evvel bugün İstanbul’da büyük, çok büyük bir meydana gelmişti. “1509 Büyük İstanbul Depremi”nde 1070 bina yıkılmış, varsayımlara nazaran 13 bin dolayında İstanbullu hayatını kaybetmiş, 10 bin civarında depremzede de yaralanmıştı. Büyük afetin bir özelliği de bu topraklardaki bilinen birinci olmasıydı.
Halk, afete “Küçük Kıyamet” ismini takmıştı
Yol açtığı ağır hasar sebebiyle halk ortasında bu sarsıntıya “Küçük Kıyamet” (Kıyamet-i Suğra) ismi verilmişti. “Küçük Kıyamet”, 7.4 aletsel büyüklükteki 1999 tarihindeki armara Depremi’nin akabinde son 500 yılda Marmara Bölgesi’nde meydana gelen en büyük ikinci sarsıntı olarak kayda geçmişti. Bir diğer araştırmaya nazaran de bu afet, Doğu Akdeniz’de 1000 yılından sonraki en büyük sarsıntıydı. Sarsıntı, günümüzde dünyanın ve Türkiye’nin en aktif fay çizgilerinden birisi olarak kabul edilen Kuzey Anadolu Fay Hattı’nda gerçekleşmişti.
Deprem, 10 Eylül 1509 tarihinde, sabah saat 4’te meydana gelmişti. Beşerler ne olduğunu anlayamadan bütün kent yerle bir olmuştu. Devrin görgü şahitliklerinden derlenen kayıtlara nazaran, zelzele 50 saniye sürmüştü. Yer sarsıntısının merkez üssü Adalar segmentiydi. Çağdaş periyotlarda yapılan hesaplamalara nazaran 1509 zelzelesinde Çınarcık Havzası’ndan İzmit Körfezi’ne kadar tam 70 kilometrelik bir fay sınırı kırılmıştı.
En büyük yıkımın İstanbul’da görüldüğü sarsıntının tesiri etraf kentlerde de tahribata yol açmıştı. Yunanistan sonları içindeki Dimetoka’da bile hasar olduğu raporu Topkapı Sarayı’na gönderilmişti. Hâttâ birebir periyotta Kahire’de bulunan tarihçi Muhammed İbn İyas, vakanamesinde 1509 sarsıntısının Memlûk Devleti’nde de hissedildiğine dair satırlara yer vermişti.
Gece namazına kalkan 2. Beyazid zelzeleden kurtulmuştu
Depremde Padişah II. Beyazid’in ikametgâhı Topkapı Sarayı büyük bir hasar görmemiş fakat padişahın yatak odasının tavanı sarsıntıda çökmüştü. Dinine bağlılığı münasebetiyle halk ortasında “Veli Sultan” diye anılan II. Beyazid, sarsıntıdan kısa bir müddet evvel tevafuken gece namazı için odadan çıktığı için yaralanmamıştı. II. Beyazid, Gülhane bahçesinde kurulan çadırda on gün kalmıştı. Bu ortada zelzelede Osmanlı hanedanının birtakım üyelerinin öldüğü de konuşulmuştu. Zelzeleden sonra artçı sarsıntılar 45 gün boyunca devam etmiş, beşerler iki ay boyunca meskenlerine dönememişlerdi.
Haliç’te meydana gelen tsunami
Depremin faturası çok büyüktü
Can kaybı ve yaralanmalar dışında zelzelenin maddî boyutunun faturası da çok ağırdı. Surlar, hamamlar, kuleler, medreseler, sütunlar, dükkân ve meskenler yıkılırken pek çok yapı ve tarihi eser de ağır hasar görmüştü. Kentteki 80.000 binadan 1070’i büsbütün yıkılmıştı. 109 cami yerle bir olmuş, ayakta kalanların birçoklarının ise minareleri hasar görmüştü. Eğrikapı’dan Yedikule’ye kadar surlardaki burçlardan 49’u yıkılmış ya da tahrip olmuştu. Bu ortada, 1900 yıl boyunca ayakta kalan ve Hıristiyanların “İsa Kapısı” dedikleri kapı da yıkılmıştı.
Şehrin o devirde en büyük iki mescidinden biri olan Fatih Camii ile şimdi inşası yeni tamamlanan Beyazid Camii de ağır hasar almıştı. Fatih Camii’ndeki dört büyük fil ayağı sütununda yarıklar oluşurken, caminin hem sağ hem sol tarafındaki demir kirişler bükülmüş, ana kubbenin de yarısı parçalanarak çökmüştü. Beyazid Camii’nin ise imaret, ana kubbe, kiler ve minaresi yerle bir olmuştu. Ayasofya’nın İstanbul’un fethinden sonra yapılan minaresi de yıkılmıştı. Caminin içindeki Bizans mozaiklerini örtmek için kullanılan sıva dökülerek İsa ve havarileri ile Meryem freskleri ortaya çıkmıştı. Avrupa yakasındaki Rumeli Hisarı, Anadolu yakasındaki Anadolu Hisarı, Yoros Kalesi ve Kız Kulesi de hasar alan yapılardandı. Burgazada ve Heybeliada’da Kurtarıcı İsa ve Aya Prodromou Rum Ortodoks Kiliselerinin kubbeleri çökmüştü. Şehzadebaşı yakınlarında bulunan ve kente su sağlayan Bozdoğan Kemeri hasar almıştı.
Tarihimizdeki birinci zelzele nizamnamesi düzenlendi
Padişah II. Beyazid, zelzelenin akabinde süratlice Dîvân-ı Hümâyunu toplayarak alınacak tedbirleri görüşmüştü. Afetin tesirlerinin azaltılmasına yönelik kararlar peş peşe alınmıştı. Sultan, zelzele sonrası tekrar inşa ile bakım ve tamir işleri için Anadolu’dan 37 bin, Rumeli’den 29 bin personel ve 3000 usta görevlendirmişti. Ayrıyeten her yirmi konuttan bir kişi personel olarak alınmış, hane başına 22 akçe de “geçici vergi” toplanmıştı.
Tüm çalışmalar baş mimar Mimar Hayreddin’in nezaretinde gerçekleştirilmişti. Süreçte çıkarılan bir ferman ile dolgu tabanlar üzerine yapı yasağı getirilmiş, başkentte inşa edilecek tüm yapıların ahşap-karkas materyalden olması da emredilmişti. II. Beyazid’in çıkardığı bu ferman, birebir vakitte Anadolu’da yapı tipi ve kullanılacak yapı materyallerine dair kurallar getiren birinci yasal düzenleme olarak kabul edilmekte.
