Her gün söyler geçeriz ancak kent, ilçe, yöre, semt isimlerinin çabucak hemen birçoklarının ardındaki uzun bir geçmişe dayalı isabetli, renkli öykülü, mandiar isimlendirmeler birden fazla vakit dikkatimizden kaçar.
İsimlerin değişikliği konusunda İstanbul birinci sırada yer alırken, öbür kimi kentlerde de semt isimlerinin ilgi cazip öyküleri var.
İç Anadolu’daki Aksaray İstanbul’a semt oldu
Anadolu Selçuklu Devleti’nin bir kenti olan Aksaray, devletin zayıflamasıyla birlikte Karamanoğulları Beyliği’nin topraklarına katılmıştı.
Karamanoğlu – Osmanlı çabası sonrasında 1468’de kesin olarak Osmanlı Devleti hâkimiyetine giren Aksaray’da ahalinin kıymetli bir kısmı zarurî göçle İstanbul’a getirilmişti.
Semtin ismi, iskâna tabi tutulanların geldiği kentten kaynaklanmıştı.
“Aşiyan yollarından ses versem duyar mısın?”
İstanbul Beşiktaş Bebek’teki küçük semtin ismi, Tevfik Fikret’ten geliyordu. Fikret, 1906 yılında, vazife yaptığı Robert Kolej’in yanında bir mesken inşa ettirmiş, meskene “kuş yuvası” manasına gelen “Aşiyan” ismini vermişti.
Daha sonraları bu meskenin yanına diğer konutlar de yapılmış, vakitle semtleşmiş ve Aşiyan olmuştu.
Şemsi Belli’nin güftesini yazdığı, Muzaffer İlkar’ın da bestelediği “Gönül Penceresinden” şarkısında da “Aşiyan” semti, “Aşiyan yollarından ses versem duyar mısın” mısraıyla yer almakta.
Bebek Çelebi’nin “Çelebi”si unutuldu gitti
Aşiyan’ın da hudutları içinde yer alan Bebek’in ismi ise Fatih Sultan Mehmet devrinde kalma.
Evliya Çelebi’nin yazdığına nazaran Fatih Sultan Mehmet, kuşatma sırasında Rumeli Hisarı’nın civarında asayişi sağlamak için Mustafa Çavuş isminde, Bebek Çelebi lakaplı bir “Bölükbaşı”nı tayin etmişti.
Bebek Çelebi, semtte bir köşk ve bir bahçe yaptırmıştı. Kasrın asıl ismi “Humâyûnâbâd” olsa da bu isim yayılmamış, Bebek Çelebi’nin vefatının akabinde da semt onun ismiyle anılır olmuş, vakitle Çelebi unutularak yalnızca “Bebek” kalmıştı.
Hem Ruslar hem de Fransızlar tarafından işgâl edilen Makriköy / Bakırköy
Bakırköy, Bizans periyodundan itibaren bir yerleşim merkeziydi. Birinci ismi Hebdomon olan Bakırköy, daha sonraları Jeptimun, Makrohori ve Makriköy olarak biliniyordu. 1925 yılında ise Bakırköy ismini almıştı.
Bakırköy, İstanbul’un pek çok ve semtinin tersine bilfiil işgalle iki kere karşılamış bir beldeydi.
1877-78 (93 Harbi) Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Ruslar, Bakırköy’ün bir mahallesi olan Ayastefanos’a (Yeşilköy) kadar gelmişlerdi.
Tarihe Ayastefanos Antlaşması olarak geçen mutabakat, 3 Mart 1878’de burada imzalanmıştı.
Makriköy ayrıyeten, Kurtuluş Savaşı sırasında kısa bir mühlet Fransız askerlerince de işgal edilmişti.
İstanbul’un bir diğer ilçesi Beşiktaş’ın ismi ise Barbaros Hayrettin Paşa’nın, gemileri limana bağlamak için diktirdiği 5 adet taştan gelmişti. O devirlerde “Beş Taş” olan yörenin ismi vakitle “Beşiktaş”a evrilmişti.
Müslüman olan Pontus Prensi’nden Beyoğlu’na
Beyoğlu isminin ortaya çıkışına ait söylencelerin en yaygın olanına nazaran, Beyoğlu ismi, Fatih Sultan Mehmet vaktindeki Pontus Prenslerinden Aleksios Komnenos’tan gelmekte.
Kommenos, İslamiyet’le onurlanmış ve Dolmabahçe sırtlarında geniş bahçeli bir köşk yaptırarak burada oturmaya başlamıştı.
Halk, Komnenos’tan bahsederken “Beyin oğlu” demekteydi. Böylelikle vakitle semt “Beyoğlu” diye anılır olmuştu.
Cadı Bostan, oldu Caddebostan
Osmanlı İmparatorluğu devrinde Anadolu yakasının Bostancı civarı, Göztepe’ye kadar tarla ve ağaçlarla doluydu.
Yeniçeri Ocağı’ndan kaçan askerler, öbür hatalılar, serkeşler buraları mesken tutmuştu. Hatalıların saklandığı bu tekinsiz bölgeyle ilgili halk ortasında temelsiz söylentiler de çıkmıştı.
Ağaçlar ortasında güya bir “cadı” yaşıyordu. Yeniçeri Ocağı’nın 1826’da lağvedilmesinin akabinde buradaki bostanların kaldırılıp, ağaçların seyrekleştirilmesine karar verilmişti.
Dönemin ileri gelenlerinden Cemal Paşa, epey bir bostan satın alıp, bir köşk inşa edip burada oturmaya başlayınca, etrafta diğer yerleşimler de başlamıştı. Vakitle da semt Caddebostan olarak anılır olmuştu.
Şaşkınbakkal, Çıksalın, Etiler, Kazlıçeşme…
Beyoğlu sonları içerisindeki Çıksalın, yüksek bir mevkideki görünümü hoş oluşuyla halkın gezinti ve seyir için gittiği bir yerdi.
Bölge halkı, bu hoş yere işaretle “Çık da salın, dolaş, gez” diyorlardı. Böylelikle semtin ismi Çıksalın olarak yerleşmişti.
Kadıköy Suadiye’deki Şaşkınbakkal’ın isim öyküsü ise şöyleydi: Suadiye’nin bir kesimi olan bölge şimdi bir yerleşim yeri değilken bir adam, bu tenha yörede bakkal dükkânı açmıştı.
Nadiren oradan geçenler de bakkalı gördükçe “İnsan yaşamayan yere bakkal açmış. Bu bakkal ne de şaşkın.” demişler, sonra da bu semt Şaşkınbakkal diye anılır olmuştu. Rivayet bu kadar.
Fatih Sultan Mehmet’in askerleri, şimdiki Kulaksız semtinden geçerken susamışlar ve etraf sakinlerinden su istemişlerdi.
Ne var ki, hiç kimse su vermemişti. Askerler de bunun üzerine mahalleliyi kadıya şikâyet etmişti.
Davayı inceleyen kadı da mahalleliyi haksız bulup “kul haksızdır” kararı vermişti. Semtten bu karardaki tabirlerle bahsedilirken, vakit içerisinde “Kul Haksız”, “Kulaksız”a dönüşmüştü.
Beşiktaş Etiler’e gelince…
Demokrat Parti iktidarında yerleşime açılan yerlerden birisi olan Beşiktaş sırtlarında siteler halinde villa imaline karar verilmişti.
Etibank’ın paydaşlığıyla kurulan Etiler Yapı Kooperatifi bu villaların üretimin gerçekleştirmişti. İşte, Etiler ismi bu kooperatifin isminden gelmekteydi.
Çankaya: Can Kaya’dan mı geliyor, çan sesinden mi?
Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren Ankara’da uzun yıllar devlet idaresi ve siyasetin baskın sembollerinden birisi olan Çankaya Köşkü’nün bulunduğu bölgenin ismiyle ilgili iki söylenti var.
İlk rivayete nazaran, buradaki bir su pınarının, üzeri büsbütün yeşil yosunlarla kaplanmış havuza benzeri bir kayadan çıkması ve bu suyun birçok hastalıklara şifa olduğuna inanılmasından ötürü bölge “Can Kaya” diye anılmaktaydı.
Diğer bir anlatıya nazaran de isim, eski bir kiliseden kaynaklanmaktaydı. Çankaya’da günümüzde de bir kafe olarak aktif Papazın Bağı’nın bulunduğu yerde, eski zamanlarda bir kilise yer almaktaydı.
Kilisenin periyodik çan çalma ritüeli, vakit içerisinde bölgenin “Çankaya” olarak anılmasına yol açmıştı.
Hacı Bayram’ın Zülfazıl köyü Solfasol’e dönüştü
Hacı Bayram Velî’nin köyü olan Ankara Solfasol’un bu tuhaf isminin kıssası de tuhaf.
Asıl ismi, Hacı Bayram Velî’ye izafeten “faziletli, fazilet sahibi kişi” manasına gelen “Zülfazıl” olan köy, uzun yıllar Ankara merkezin çabucak yakınındaki bir yerleşim ünitesi olmuştu.
Deresi, yeşillikleriyle pastoral bir tablo üzere olan bu yer, 1930’lu, 40’lı yıllarda, şairlerin, müelliflerin sayfiye yeri üzere kullandıkları bir mahalleye dönüşmüştü. O yıllarda bir ya da birkaç aklıevvelin “Zülfazıl”ı muhtemelen “fazla otantik ve muhafazakâr” bulup “Solfasol” diye bir şey uydurmasıyla da semt uzun mühlet bu isimle anılmış, isim resmiyet de kazanmıştı.
Mesela hala, Ankara Büyük Belediyesi’nin (EGO) belediye otobüslerinde “Solfasol” tabelası bulunmakta. Allah’tan bu ay içerisinde Altındağ Belediyesi harekete geçti de bu tuhaflık düzeltilecek.
Altındağ Belediye Lideri Asım Balcı, kısa bir mühlet sonra semtin isminin yine Zülfazıl olacağını, bölgede Hacı Bayram Velî’nin anısını yaşatacak düzenlemeler yapılacağını açıkladı.
İzmir’in ismi “ana tanrıça”dan geliyor
Milattan evvel 1500 yıllarında kurulan İyonya devletinin kentlerinden birisi de İzmir’di. İzmir; bir görüşe nazaran eski İon lehçesinde İonia (İonya’ya ait), antik Yunan’daki ismiyle ise Smryna’ydı ve “ana tanrıça” manasına geliyordu.
Amazonların daima akınlarından bıkan İzmir yöresi erkekleri, büyük bir ordu kurarak bayanlar ordusunu yenmişti.
Ancak başlarındaki kumandan, Amazonların reisi Smyrna’ya (aynı vakitte ana tanrıçaydı!) âşık olunca, sevgilisinin isteği üzerine bölgeye onun ismini vermişti.
Yaklaşık üç bin beş yüz yıllık bir mazisi olan kentin ismi vakit içerisinde İzmir’e dönüşmüştü.
Bursa’nın Çekirge’si
Rivayete nazaran, 18. yüzyıl başlarında Bursa’da büyük bir kuraklık olmuş, kentte büyük bir çekirge istilası görülmüştü.
İstilanın en ağır yaşandığı bölgede halk, meskenlerini terke mecbur kalırken, bir tek kendi halindeki bir oduncu meskenini, işini terk etmemişti.
Yöre halkı, adamın bu istiladan nasıl olup da etkilenmediğini araştırınca, çekirgelerin bu zata ziyan vermediğini fark etmişlerdi. Bunun üzerine işin içinde sırlı bir şeyler olduğunu anlayıp, kendisinden çekirgelerden kurtulmak için dua rica etmişlerdi.
Dua sonrası, Allah’ın inayetiyle birkaç gün içerisinde çekirge istilası bitmişti. Halk, teşekkür etmek, yardımda bulunmak için oduncunun konutuna gidince, sırrı ifşa olan evliya zat rahatsız olmuş, kenti terk etmek istemiş fakat esasen birkaç gün sonra vefat etmişti.
O günden sonra bu zat “Çekirge Baba”, “Çekirge Sultan” üzere isimlerle, semt de yıllar içinde Çekirge ismiyle anılır olmuştu.
Kaynaklar:
– Tahir Sezen, Osmanlı Yer İsimleri, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2017
– Visit İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Kültür Dairesi Başkanlığı Turizm Şube Müdürlüğü
– Tarihçe, Beyoğlu Belediyesi
– Tarihçe, Bakırköy Belediyesi
– Komite, Ankara Kitabı, Ankara Kalkınma Ajansı, Ankara 2020
